Хүйтний ам наашилж, хөхүүрийн ам цаашлав. Эл өдрүүдэд хот, хөдөөгүй өвөлд бэлтгэж, намрын ажилдаа ханцуй шамлан орсноос хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Түүний дотроос тариаланч, ногоочид толгой өндийх завгүй ажиллаж байна. Энэ сарын сүүлчээр ихэнх нутгаар хүйтэрч, цасан шуурга шуурна. Ялангуяа газар тариалангийн бүс нутгаар ихээхэн хэмжээний нойтон цас орох төлөвтэй байгааг Ус, цаг уур, орчны шинжилгээний газраас анхаарууллаа. Энэ нь тэдэнд таагүй мэдээлэл хэдий ч ургацаа хураах ажлаа эрчимжүүлэхийг сануулж буй хэрэг юм. Иймд тариаланчид цаг агаар хүйтэрч, цас орохоос урьтаж ургацаа хураахаар шамдаж эхэлсэн ч ажиллах хүч тулгамдсан асуудал болоод байна. Хунсний ногооны талбайд өдрийн 25-30 мянга, сарын 750-900 мянган төгрөгөөр ажиллах хүн олдохгүй байгаа талаар ногоочид учирлаа. Тухайлбал, Хан-Уул дүүргийн Биокомбинатын орчимд олон айл өрх хүнсний ногоо тарьдаг. Энэ хэсгийн гурван га газарт хүнсний ногоо тарьсан нэгэн иргэн ажилтан авахаар Хөдөлмөрийн биржид бүртгүүлсэн ч тусыг эс олжээ. Эцэст нь ах, дүү нараасаа тусламж хүсч ногоогоо хурааж эхэлсэн байна. Тариаланч, ногоочдын хувьд тарьсан ургацаа цаг хугацаандаа амжиж хураах нь тарихаас дутуугүй том ажил бөгөөд эс чадваас олон сарын хүч хөдөлмөр үгүй болох нь тэр. Иймд бусад салбарын ажил олгогчдоос дутуугүй, илүү ч байж мэдэх цалин амладаг ч хүмүүс ногооны талбайд ажиллах сонирхолгүй байгааг гайхаж байгаа талаар ярилаа.

Тэрбээр "Залуус бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болсон байна. Ажил олдохгүй байна гэдэг өрөөсгөл ойлголт. Аль ч салбарт, ялангуяа хавар, намрын улиралд хөдөө аж ахуйн салбарт ажлын байр хангалттай байдагч голох юм. Уг нь ажил хийвэл ам тосодно гэдэг дээ. Хэдэн ногоо шуудайлаад тав, арван төгрөг авбал надад ч, тэр хүнд ч аштай юу даа" хэмээлээ. Түүнчлэн хөдөө аж ахуйн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг их, дээд сургуулийн удирдлагуудтай гэрээ байгуулж, улмаар оюутан залуусыг талбайд дадлагажуулан туршлагажуулах байдлаар ажиллуулах бодолтой явдаг талаараа ч ярив. Ингэснээр хэн хэндээ ашигтай байх боломжтой гэж үзжээ. Тариаланчид харилцан адилгүй цалин амлаж, ногоогоо хураалгадаг байна. Тухайлбал, ажил олгогчдын зарим нь цалингийнх нь тал хувьд хүнсний ногоо оролцуулж, үлдсэнийг бэлэн олгодог бол зарим нь өдөр бүр бэлэн мөнгө өгдөг байна. Хийх ажил нь ч харилцан адилгүй. Бидний уулзсан ногоочны хувьд байцай тарьсан бөгөөд өдөрт 100 шуудайг хураавал 30 мянган төгрөг олгодог байна. Нэг шуудайд 40 орчим кг буюу 17-18 ширхэг байцай багтдаг байна. Ердөө л энэ. Ажилгүй гэсэн тодотголтой залуус ийм ажлыг хүнд, хэцүү, бохир гэж голон их хэмжээний мөнгө, амар ажил мөрөөдөж суугаа нь харамсалтай. Монгол Улсын хэмжээнд өнгөрсөн сарын байдлаар ажилгүй 32.4 мянган иргэн бий гэсэн судалгаа гарчээ. Үүнээс 23.1 мянган иргэн ажил хайж хөдөлмер эрхлэлтийн байгууллагад бүртгүүлжээ. Тэгвэл хөдөлмөрийн зах зээлд тогтмол биш ч гэлээ өдий хэмжээний ажлын байр бий гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, манай улсад улирлын чанартай ажлын байр хангалттай байдаг ч түүнийг залуус голж буйд учир бий. Тухайлбал, тариа, ногоо хураахад ажиллах хүч дутагдаж, тэд хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж, иргэдийг эрүүл, аюулгүй ногоогоор хангаж чадахгүйд хүрээд байна. Хөдеө аж ахуйн салбарынханд энэ мэт тулгамдаж буй олон асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор "Атрын III аян"-ыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж байна.

ХҮНСНИЙ НОГООНЫ ХЭРЭГЦЭЭГ ДОТООДЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭР ХАНГАНА

Монгол Улсын Засгийн газар 2016-2020 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөртөө "Атрын III аян"-ыг үргэлжлүүлэх зорилт дэвшүүлж, хоёр дахь жилдээ хэрэгжүүлж байна. Тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх, техник, технологийн шинэчлэлийг нэвтрүүлэх, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулах, тариалан эрхлэгчдийн эдийн засгийн чадавхыг бэхжүүлэх, үр тариа, төмс, голлох нэрийн хүнсний ногооны хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр бүрэн хангах зорилгоор энэхүү аяныг хэрэгжүүлж байгаа юм. Энэ хүрээнд томоохон хэд хэдэн ажлыг хийж, цаашид ч хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Тухайлбал, тариалалтын бэлтгэл ажлын хүрээнд 21 аймаг, нийслэлийн 700 гаруй тариаланч, ногоочин, жимсчид оролцсон улсын зөвлөгөөнийг зохион байгуулж, салбарынхаа энэ оны зорилт, хийж хэрэгжүүлэх, тариалалтын технологийн талаар санал солилцсон. Мөн Монгол Улсад атар газар эзэмшиж,газар тариаланг бие даасан салбар болгон хөгжүүлсний 60 жилийн ой ирэх онд тохиож байгаатай холбогдуулан "Атар-60" хоёр жилийн бүтээлч ажлыг өрнүүлж байна. Жишээлбэл,Улаанбаатар хотод төмс, хүнсний ногоо, жммс жимсгэнэ, махны хадгалалт борлуулалтын цогцолборын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж, байгуулахажлыгэхлүүлэх, аймгийн төв, тарилангийн бүс нутаг, уул уурхай түшиглэсэн суурин газарт 500-1000 хүртэл тоннын багтаамжтай төмс, хүнсний ногооны зоорь байгуулах зорилт дэвшүүлсэн. Мөн төмс, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнийн борлуулалтыг дэмжих, үзэсгэлэн худалдааг 8-11 дүгээр сард Улаанбаатар хотын зургаан дүүрэг, бүх аймаг, сумын төвд зохион байгуулах юм. Түүнчлэн ил талбайн болон хүлэмжийн хүнсний ногооны нэр төрлийг нэмэгдүүлж, гол нэрийн хүнсний ногооны хэрэгцээг 100 хувь хангах зорилт дэвшүүлсэн. Тус зорилгын хүрээнд энэ онд хэчнээн га талбайд тариалалт хийсэн, ургац хураалтын явц ямар байгааг холбогдох байгууллагаас нь тодрууллаа.

УРГАЦЫГ БОГИНО ХУГАЦААНД ХАЯГДАЛ БАГАТАЙ ХУРААХ ТЕХНИКИЙН БОЛОМЖ БҮРДҮҮЛЖЭЭ

Энэ онд улсын хэмжээнд 367.3 мянган га-д үр тариа, үүнээс 343.1 мянган га-д буудай, 13 мянган га-д төмс, 8.3 мянган га-д хүнсний ногоо, 69.8 мянган га-д тосны ургамал, 38.8 мянган га-д тэжээлийн ургамал, нийтдээ 497.2 мянган га-д тариалалт хийсэн. Хөрсний чийг, цаг агаарын төлөв байдалтай уялдуулан улаан буудайн тариалалтыг тавдугаар сарын 5-28-ны хооронд зохион байгуулсан. Тариалалтын чанарыг соёололтоор хүлээн авах ажилд 13 аймгийн 86 сумын 1265 аж ахуйн нэгж, иргэний 365.2 мянган га улаанбуудайн талбайг хамруулж, нийт тариалсан талбайн 74.3 хувь нь соёололтоор онц, сайн үнэлгээ авчээ. Гэхдээ энэ жилийн хувьд тавдугаар сар хур тунадас багатай, зургаадугаар сард Хевсгөл, Булган, Увс, Төв, Архангай, Өвөрхангай аймгийн зарим бүс нутгаар хур тунадас орж, таримлын өсөлт хөгжилтөд эергээр нөлөөлжээ. Харин тариалангийн гол бүс нутаг болох Сэлэнгэ, Дархан-Уул болон Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн нутгаар долоодугаар сарын 5-ныг хүртэл гандуу байв. Гэсэн ч ургацын урьдчилсан байдлаар 450.3 мянган тонн үр тариа, үүнээс 425.8 мянган тонн буудай, 151 мянган тонн төмс, 95.1 мянган тонн хүнсний ногоо, 30.1 мянган тонн тосны ургамал, 86.3 мянган тонн малын тэжээлийн ургамал хураан авах тооцоо гарчээ. Ингэснээр улаанбуудай, төмсний дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангах боломжтой гэж тооцжээ. Гэтэл энэ сарын дундуур орсон хур тунадас, нойтон цас, мөн ойрын өдрүүдэд цаг агаар сэрүүсэх төлөвтэй байгаагаас шалтгаалан ургац хураалтын ажил тодорхой хугацаагаар хойшилж болзошгүй байдалтай байна. Иймд үүссэн нөхцөл байдалтай уялдуулан Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр /ХХААХҮ/-ийн сайд, Улсын ургацын комиссын дарга Б.Батзориг орон нутгийн удирдлагуудад чиглэл өгсний дүнд, ургацаа богино хугацаанд хураан авахаар шуурхай ажиллаж эхэлсэн байна. Тухайлбал, ХХААХҮЯ-ны харьяа Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас тариалан эрхлэгчдэд шатахуун, иш өргөгч, үтрэмийн техник тоног төхөөрөмжийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгожээ. Тус сангийнхан үтрэм дээр чийгтэй буудайг яаралтай татан авч, хатаах, стандартын шаардлага хангуулах зориулалттай элеватор ажиллуулж байна. Мөн Сэлэнгэ аймгийн Хөтөл дэх салбарт үр тариа хатаалгын тоног төхөөрөмжийг шинээр оруулж ирэн ургацыг аль болох богино хугацаанд хаягдал багатай хурааж авах техникийн боломж бүрдүүлсэн гэдгийг ХХААХҮЯ-наас мэдэгдлээ.

Одоогийн байдлаар 26 мянган га-г ангилан хадаж, нийтдээ 51.5 мянган га-гаас 73.9 мянган тонн үр тариа, 8.9 мянган га-гаас 116.9 мянган тонн төмс, 5.5 мянган га- гаас 61.6 мянган тонн хүнсний ногоо хураан авчээ. Ингэснээр үр тарианы хураалт 15.1, төмс, хүнсний ногооны хураалт 66.2- 68.9 хувийн явцтай байна.

С.Юмсүрэн