• Яаж амьдрах вэ, энэ их дарамт, татвар, хураамж дор...
• Уул уурхайн бараа, бүтээгдэхүүний ханш өсөж, нүүрс зэсийн баяжмалын үнэ тогтвортой байснаар бизнес эрхлэгчид шинэ төсөл эхлүүлэх, үйлдвэрлэлээ тэлэх тамир тэнхээтэй болдог. Энэ нь ажилгүйдлийн түвшин буурахад онцгой нөлөө үзүүлж байна. Манай улсын худалдаа, үйлчилгээний салбарт уул уурхайн нөлөөлөл хэр их болсныг эндээс анзаарч болохоор.
• Хувийн хэвшлүүд цалин, урамшууллаа тодорхой хэмжээгээр дор бүрнээ өсгөжээ. Нэг ажилтанд ногдох сарын дундаж цалин 13 хувиар өссөн байна. Сонирхуулахад, төрийн өмчит компанийн цалин хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийнхаас даруй 100 гаруй мянгаар бага байгаа юм.

Өнөөдөр гар дээрээ авч буй цалиндаа сэтгэл хангалуун монгол хүн тун ховор болов уу. Байлаа гэхэд тэдний дийлэнх нь гаднын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компанид эсвэл олон улсын байгууллага, урт, богино хугацаатай төсөл, хөтөлбөрт ажилладаг гэхэд эргэлзэхгүй нь. Мөн төрийн өмчит томоохон компанид ажилладаг бол магадгүй авч байгаа цалин, урамшуулалдаа олонх нь сэтгэл тэнэгэр алхдаг байж болох юм. Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан дундаж цалингийн судалгаагаар Монголд дээрх төрлийн байгууллагууд хамгийн өндөр цалин ажилчдадаа олгож байна. Мөн компани, байгууллагын ажилтны тоо олон байх тусам ажилчдынх нь дундаж цалин тэр хэрээр өндөр байх аж. Тухайлбал, 200 хүнээс дээш ажилтантай байгууллагын цалин дунджаар 1.6 сая төгрө­гөөр хэмжигдэж байна. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хувийн хэвшлүүд цалин, урамшууллаа тодорхой хэмжээгээр дор бүрнээ өсгөжээ. Нэг ажилтанд ногдох сарын дундаж цалин 13 хувиар өссөн байна. Сонирхуулахад, төрийн өмчит компанийн цалин хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийнхаас даруй 100 гаруй мянгаар бага байгаа юм. Хэдий төрийн өмчит компанийн нэрлэсэн цалин бага гэдэг боловч урамшуулал, 13 дахь сарын цалин гээд нэмэгдэл хамгийн өндөр байх жишээтэй. Эдийн засаг эргэн сэргэхтэй зэрэгцэн хөдөлмөрийн зах зээлд хамгийн бодитой өөрчлөлт гарч эхэлдэг. ДНБ энэ оны гуравдугаар улиралд 6.3 хувиар өссөнөөр хувийн хэвшлийн ажил олголт тэр хэрээр нэмэгдсэн байна. Эдийн засаг уналттай жилүүдэд дундаж цалин буурч, ажилгүй хүний тоо олширдог. Тэгвэл уул уурхайн бараа, бүтээгдэхүүний ханш өсөж, нүүрс, зэсийн баяжмалын үнэ тогтвортой байснаар бизнес эрхлэгчид шинэ төсөл эхлүүлэх, үйлдвэрлэлээ тэлэх тамир тэнхээтэй болдог. Энэ нь ажилгүйдлийн түвшин буурахад онцгой нөлөө үзүүлж байна. Манай улсын худалдаа, үйлчилгээний салбарт уул уур­хайн нөлөөлөл хэр их болсныг эндээс анзаарч болохоор. Улсын хэмжээнд ажилгүйд­лын түвшин энэ оны байдлаар 6.6 хувьтай тэнцэж, өнгөрсөн онтой харьцуулахад 1.2 хувиар буурчээ. Эргэн сануулахад, эдийн засаг гүнзгий хүндрэлд орсон 2016 онд ажилгүйдлийн түвшин улсын хэмжээнд 10 хувь хүрч байв. Тэгвэл үүнээс хойш жилд дунджаар нэг хувиар ажилгүйдэл буурсан байна. Мөн "Оюутолгой” төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт идэвхжиж, санхүүжилт нь тасралтгүй орж ирсэн болон манай улс ОУВС­гийн гурван жилийн хугацаатай тусгай хөтөлбөрт хамрагдсан цагаас хойш ажилгүйдэл буурсан дүр зурагтай байгаа юм. Тэр тусмаа төсвийн орлого бүрдүүлэх голлох таваарын үнэ харьцангуй өндөр өсөлттэй байсан нь уул уурхай, худалдаа, үйлчилгээний салбарын өсөлтийг түлхүү дэмжжээ. Манай улсын ажилгүйдэл 2016 оноос хойш хамгийн бага түвшинд ирээд байна. Ажилгүйдлийн түвшин буурахтай зэрэгцээд айл өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 2018 онтой харьцуулахад энэ онд 1.3 сая төгрөг болж, 17.6 хувиар өсжээ. Энэ нь 189.12 мянган төгрөг бөгөөд өрхийн орлого, зарлага аль аль нь цалин өсөхтэй хамт өнгөрсөн хугацаанд нэмэгдсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд нэрлэсэн цалин богино хугацаанд хурдтай өсөж байгаа боловч үл үзэгдэгч татвар гэгдэх инфляц, валютын ханшид нэрвэгдэж дууслаа. Тэрчлэн сар бүр айл болгоны цахилгааны төлбөр дээр сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих төлбөр гэж бичигдэх болсоор удлаа. Эрүүл мэндийн даатгал, хувь хүний орлогын албан татвар мөн төлж байна. Үүний хувь хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэхээр байгаа. Инфляц улсын хэмжээнд 5.2 хувьтай байна. Хэрэглээний үнийн индекс буюу инфляц өндөр байх нь таны орлого, хадгаламж төдий чинээ үнэгүйдэж байна гэсэн үг. Ингэснээр иргэдийн амьдралын түвшин уруудах, хадгаламжийн бодит үнэ цэн буурах, цалин нэмэгдсэн ч инфляцын улмаас хөдөлмөрийн бүтээмж буурахад хүргэдэг. Үүнээс гадна цалингийн худалдан авах чадварыг эрс муутгаж буй өөр нэг хүчин зүйл бол валютын ханш. Хэрэглээний эдийн засагтай, өөрсдөө үйлдвэрлэгч бус оронд валютын ханш өсөхөд өрхүүд хэрэглээгээ танахаас аргагүйд хүргэдэг. Төв банкны зарласан албан ханшаар ам.доллар 2727.25 төгрөгтэй тэнцлээ. Үндэсний статистикийн хорооны тооцон гаргасан нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого өнөөдөр 476.71 ам.доллар болж байна. Гэтэл манай улстай адилхан социалист дэглэмтэй байсан орнуудын дундаж цалин аль хэдийнээ 800, 900 ам.долларт хүрчээ. Зарим нь 1000 ам.доллар хол давсан байх жишээтэй. Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлтийн энэ оны гуравдугаар улирлын тайланд 41.9 мянган аж ахуйн нэгж, байгууллагын 685.4 мянган ажилчин хамрагдсан байна. Шимтгэл төлж буй аж ахуйн нэгжийн тоо өмнөх оны мөн үеэс 4.6 хувь буюу 1.9 мянгаар нэмэгджээ. Нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлтийн тайланд хамрагдсан эдгээр ажилчдын 67.7 мянга нь 320 хүртэлх мянган төгрөгийн цалинтай байна. Энэ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ бөгөөд одоогийн ханшаар 117.3 ам.долларт дөнгөн данган хүрч байгаа юм. 100 гаруй жилийн өмнө АНУ- ын Ford компани ажилчдадаа дээрх хэмжээний цалин олгож байжээ. Хүн амын амьжиргааны гол эх үүсвэр нь цалин. Гэтэл хувийн хэвшил ажилчдынхаа цалинг дор бүрнээ нэмэх боловч ам.долларын ханшийн өсөлт цалингийн нэмэгдлийг баллуурдаж байна.  Хөгжиж буй ихэнх орнуудад гол төлөв боловсрол доогуур буюу боловсролгүй хүн ам ажилгүй байдаг бол манай улсад боловсролтой иргэд илүү ажилгүй байх хандлагатай байна. Нийт ажил эрхэлж буй хүмүүсээ авч үзвэл, хамгийн том ажил олгогч салбар үйлчилгээний салбар бөгөөд нийт ажиллах хүчний 50 гаруй хувь нь тус салбарт хамаарч байна. Ажилчдын үндсэн цалингийн улсын дундаж 528.7 мянган төгрөг. Одоогийн ханшаар 193.8 ам.доллар. Мөнгөний худалдан авах чадвар буурч, ам.долларын ханш өссөөр байвал иргэдийн гар дээр очих цалингийн бодит үнэлгээ улам багасахаар байна. Уул уурхайн салбарын цалин хамгийн өндөрт тооцогдох боловч ханшийн нөлөө, өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлттэй дүйцэх хэмжээнд лавтай өссөнгүй. Нийт цалингийн дундаж өсөлтийг байгууллагын хэлбэрээр харьцуулахад, хувьцаат компанийн нийт цалингийн дундаж бусад байгууллагуудтай харьцуулахад хамгийн их хувиар нэмэгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, компани ил тод, нээлттэй, зөв засаглалтай байх хэрээр санхүүгийн хувьд илүү эрүүл, хүчирхэг болдог гэдгийг үүнээс харж болох нь.