Шударга ёсыг Монголоос хайгаад олохгүй. Тэр үнэнтэй хамт аль эрт сөнөжээ. Шударга ёс гэдэг уг нь үнэний хэмжүүр.  Гэтэл бид үнэнийг худлаар будаж үгүй болгоод, оронд нь  үлгэр зохиогоод сурчихаж. Шударга ёс гэдэг нөгөөтэйгүүр хариуцлага. Гэтэл хариуцлагатай эсвэл хариуцлага хүлээдэг хүн нэг ч алга. Шударга ёс  ийнхүү устав. Манайд  шударга ёсны баг өмссөн улстөрчид, "Шударга ёсыг тогтооно” гэж цээжээ дэлдэгч түшмэлүүд бол бий.

Цаасан дээр бичсэн уриа, лоозон ч зөндөө.  Харамсалтай нь тэд  дүр эсгэсэн шударга ёсыг л  бий болгож ирэв. Эргэлзэж, тээнэгэлзэж, бас шүүмжилж  байгаа хэсэг бий. Гэвч тэд  тун цөөхөн, дээр нь  хүчгүй. Жишээ, баримтыг аваад үзье. Тухайлбал, жирийн иргэн ямар нэг хэрэгт холбогдоход хууль, шүүхийнхэн хурдан хөдөлж, яллах талыг нь бариад шийдвэрлэчихдэг. Эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй нэгэнтэй холбоотой бол хэргийг удаашруулж, чирэгдүүлнэ. Энэ хооронд  хохирсон иргэнийг  харлуулсан мэдээлэл  цацдаг  жишиг тогтжээ.

Хэрэв хэн нэг хохирогч машинд мөргүүлж амиа алдсан бол  тэр нөхөр  засрахгүй  архичин , ууж яваад машины урдуур өрөө гүйгээд орчихсон, бараг л амиа хорлох гэж өмнүүр нь орсон гэх аятай мэдээлэл цацдаг.

Хүчиндэх гэмт хэргийн золиос болсон охид, бүсгүйчүүдийг өөрөө өдсөн, зөвшөөрсөн гэхчлэн ойлгуулна. Зодуулж амиа алдсан нэгнийг өөрөө хүн зодож яваад юм мөргөж унаад нас барсан гэх жишээтэй. Албан тушаалтнуудын үйлдсэн  авлига, албан тушаалын хэрэгт ял сонссон хүн үгүй.

Төрийн мөнгийг идсэн уусан, оффшорт нуусан гэх хэргүүд ч адил. Энэ бол иргэд нь хохироод дуусдаг, хохирогчийг буруутгадаг "шударга ёс” тогтсоны илрэл юм. Тэгвэл  Монгол Улсын Үндсэн хуульд "Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй” гэж заасан. Мөн Үндсэн хууль болон Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хуулиар "Шударга ёсны зарчим”-ыг хуульчилсан. 

Монгол Улсын  нэгдэн орсон Хүний эрхийн конвенцийн I зүйлд  "Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш эрхээ эдэлж байна. Тэдэнд оюун ухаан, өрлөг сэтгэл заяасан бөгөөд өөр хоорондоо ахан дүүгийн ёсоор харилцах ёстой”. Х зүйлд "Хүн бүр тулгасан аливаа эрүүгийн ял болон эрх үүргээ тодорхойлуулахдаа хараат бус, тал хардаггүй шүүхээр бүрэн адил тэгш үндсэн дээр нээлттэй, шударгаар шүүлгэх эрхтэй” гэж тус, тус заасан байдаг. Харамсалтай нь энэ бүхэн хэрэгждэггүй.  Дүр эсгэсэн "шударга ёс” махны машин шиг  ажиллаж ирснийг сүүлийн үед гарсан нийгмийг түгшээсэн  гэмт хэргүүд нотолно.

Тухайн үед Н.Номтойбаяр  " Мотоциклийн жолооч согтууруулах ундаа хэрэглэснээс эсрэг урсгал руу орж ирж, автомашин мөргөснөөс осол гарсан.  "Орхон аймгийн эмнэлэгт хүргүүлж, яаралтай арга хэмжээг авсан боловч харамсалтай нь  нас барсан”  гэсэн. Тэгвэл үүний дараачаас  "Мотоциклийн жолооч  эмч нараас "шартаад байна, ам цангаад байна, миний хувцас, халаасанд байсан мөнгө хаана байна” гэх зэргээр агсам тавьсан.

Биеийн байдал нь сайжирсан ч  тухайн эмнэлэгт компьютер оношилгоо, томографик байгаагүй учраас өөр эмнэлэг рүү зөөвөрлөх явцад нас барсан гэхчлэн хохирогчийг буруутгасан мэдээллүүд цацагдсан. Тухайлбал, хохирогч архи хэтрүүлэн ууж, мотоцилиор урсгал сөрөн хурдтай давхиж  яваад сайдын машиныг  мөргөсөн нь бараг л санаатай "амиа хорлолт” байсан юм шиг. Эцэст нь  Н.Номтойбаяр харин ч эмнэлгийн тусламж яаралтай  үзүүлсэн,  эмнэлэг  нь тоног төхөөрөмж муутайгаас хохирогчийг өөр эмнэлэг рүү зөөвөрлөх  явцад нас барсан болж хэрэг хаагдсан.

Мөрдөн шалгах ажиллагаа дуусаагүй, шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гараагүй байхад нэг бус цахим сайт, зарим сонин "13 настай охин архины хордлогоор нас барсан”, "Биеэ үнэлэгч байжээ”, "гэр оронгүй тэнэмэл охин байжээ”, "Талийгаачийн биед ямар ч шарх сорви байгаагүй гэнэ”,  түүнчлэн гэмт хэрэгтнүүдийн насыг дарж "18-20 настай залуус байжээ”, "Хүүхэд нэгийгээ алсан хэрэг” гэхчлэн  худал  мэдээлэл цацсан.

Ээж нь охиныхоо цогцсыг харахад  уруулын дотор тал язарсан, үүдэн шүд хөдөлсөн, хамрын яс хугарсан нүд халтирам байдалтай байсан атал шүүх эмнэлгийн дүгнэлтэд тэр тухай үг, үсэг ч байгаагүй. Нүдээр харахад  бодитой харагдаж байсан зүйлүүд дүгнэлтэд байгаагүй гэхээр дотор эрхтэн нь ямар хэмжээнд шинжлэгдсэн бэ гэдэг  эргэлзээтэй. Хэргийн зүйлчлэл ч үүнээс үүдэн буруу явж хэрэг  эцэслэгдээгүй байна.

Түүнийг шалгах ажлыг  МАН эрх мэдлээр далайлган сааруулж  ирсэн. Эцэст нь олон нийтийн шахалтаар эрхэм гишүүн өөрөө огцрох хүсэлтээ өгөхөд  УИХ дахь бүлгийн гишүүд  нь  намынхаа нэр хүндийг хамгаалж хойшлуулж байв. Энэ хүртэл гарсан мэдээллүүдэд хохирогчийг согтууруулах ундаа хэрэглэж шоудсан, мөнгө нэхсэн гэхчлэн буруутгажээ. Тэгвэл хохирогчид   шүүх эмнэлэг  Д.Гантулгын захиалгаар дүгнэлт гаргаж, эд мөрийн баримтыг устгасан талаар   АТГ-т хандсан юм. Шүүх хурал мөн л эцэслэгдээгүй.

Мөн хохирогчийн биед учирсан гэмтлийг тогтоох байтал эсрэгээрээ  талийгаач нь Б.Махбалыг зодож гэмтээсэн, жолоочийнх нь биед халдаж  хавиргыг нь хугалсан гэж мэдээлэв. Тэгвэл талийгаачийн найз Т.Сайнжаргал  "Б.Махбал нь талийгчийг хоёр цохиж унагаад, толгой руу нь олон удаа (долоон удаа-шүүхийн дүгнэлтээр) өшиглөж, эрүүн дээр нь гутлын өсгийгөөрөө гишгэж, эрүүг нь мулталж орхиод (энэ үед нь таван хүн хараад зогсож байсан байх юм!!! Хэрэг явдал болсноос хойшх мэдээллүүдийг харахаар үхсэн хүн үг хэлэхгүй гэдэг шиг сүүлдээ буруутгах, харилцан зодоон хийсэн, бүр сүүлдээ өөрөө халтираад унасан мэтээр ташаа мэдээлж санаатайгаар гуйвуулж байгаа бололтой” гэв.

10-20 минутын дараа машинд гал гарсны улмаас зорчигчид бүгд шатаж амиа алдсан гэдгийг хэлдэг. Гэтэл цагдаагийнхан хэргийн газраас зугтсан машиныг олж илрүүлээгүй, гур­ван удаа прокурор нь солигд­соны зэрэгцээ мөн  гурван удаа хэрэг хаагдсан байна. Хаагдсан шалтгааныг эзэн холбог­догч нь нас барсан, хариуц­лага хүлээх хүн байхгүй гэж тайлбарлаж иржээ. Талийгаачдын ар гэрийнхэн   "Энэ төрд ийм бохир хүмүүс ажиллаж байхад бид  яаж амьдрах юм бэ” хэмээн хохирогчийн ар гэ­рийн­хэн АТГ-т мэдэгдээд байна.

"Хаана шударга ёс байна, тэнд хувхай мод ч цэцэглэдэг” гэж үг бий. Энэ үгийг тэртээ XII зууны үед   Гүржийн нэрт яруу найрагч Шота Руставели  хэлсэн  байдаг.  Түүнээс хойш  дэлхийн  улс орны тэргүүнүүд, хууль цаазын нэртэй түшмэлүүд өрөөнийхөө хана, үүдэнд бичиж тавьсаар ирсэн юм. Харин манайд  үнэнийг үгүйрүүлэн хувхайруулдаг "шударга ёс”  л  цэцэглэж  байна.

-Монгол Улсын Үндсэн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд тусгалаа олсон "Шударга ёсны зарчим” нь эрх, үүргийн нэгдлийг хангах  ёс суртахуун, эрх зүйн шинжтэй бөгөөд нийгэмд хувь хүний гүйцэтгэх үүрэг ба түүний нийгмийн байдал, эрх ба үүрэг, гэмт хэрэг ба шийтгэл, хөдөлмөр ба хөдөлмөрийн хөлс, гавьяа зүтгэл, зөвшөөрөгдсөн байдал түүний хоорондын нийцлийг хангахад чиглэдэг. Гэмт явдал бол өөрийн хувьсал өөрчлөлт бүхий нийгмийн үзэгдэл учир бусдын эрхийг хохироохоос сэргийлэх зорилгоор Эрүүгийн хуулиар зарим эрх чөлөөг хамгаалдаг. Гэмт хэрэгтэн, гэмт хэргийн улмаас хохирсон хохирогч хоёул нийгмийн гишүүн учир Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа шударга ёсны зарчмын дагуу явагдаасай гэж аль аль нь хүсэх эрхтэй. Энэ эрхийг хангахад хууль, хяналтын байгууллагын ажилтнуудын хараат бус үйл ажиллагаа, тэдний ёс суртахуун чухал ач холбогдолтой.

Эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүст л үйлчилдэг ялзарсан тогтолцоо бий болгочихсон. Манай улс Үндсэн хуулиар олгогдсон иргэдийн  хууль шүүхийн өмнө тэгш байх эрх, амьд явах эрх, Монгол Улсын нэгдэж орсон  НҮБ-ын Хүний эрхийн конвенц дахь заалтуудыг хэрэгжүүлдэггүй.

Хохирлыг тогтоодог, үнэлгээ хийдэг газар алга. Прокуорорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газрыг сэргээж байгуулмаар  байна. Өмнөх системийн үед байсан Ардын хянан шалгах хороотой адил тогтолцоо хэрэгтэй байна.