-1981 онд би Биндэр суманд сургуулийн захирлаар очсон юм. Гэхдээ багштайгаа үргэлж утсаар ярьж, байнга холбоотой байсан даа. Шуудайнд жаахан мах, идээ цагаа хийгээд явуулахад "Эдгээрийг уншиж бай” гээд эргээгээд хагас шуудай ном илгээнэ. Багш анх намайг Хэнтий рүү явахад "Хөдөө явсан хүн цаг үеэсээ хоцордог юм шүү. Тэр хэрээрээ авьяас нь унтардаг. ЮНЕСКО-гийн "The Courier” сэтгүүл, Зөвлөлтөд гардаг гадаад уран зохиолын сэтгүүлийг захиалж уншаарай, тэгвээс авьяас мөхөхгүй” гэж захисны дагуу би тэр сэтгүүлийг 1990 он хүртэл захиж уншсан шүү. 

Багш 1982 оны хоёрдугаар сард өөд болсон. Манай Биндэрт онгоц буудаг, тэрүүгээр "Утга зохиол” сонин ирдэг юм. Тэгтэл нэг өдөр сониноо аваад дэлгэтэл Мишигийн Цэдэндорж нас барав гэсэн гарчигтай бүтэн нүүр гашуудлын мэдээ гарчихсан байв. Тэр дор нь би Улаанбаатар руу утас цохитол багш нас барчихсан, бас гэрийг нь лацадчихсан тухай дуулгав. Тэгээд би дарга нартаа хэлчихээд шууд л Өндөрхаан руу нисчихсэн. Манайх Өндөрхаанд байсан үе л дээ. Тэгтэл айхтар шуурга дэгдлээ. Онгоц буулгадаггүй, хөөргөдөггүй. Өглөө болгон л онгоцны буудал дээр очно. Тэгж байтал Улаанбаатар шуургатай гээд Сүхбаатарын онгоц Өндөрхаанд буусан юм. Тэр онгоцны дарга миний таньдаг хүн байж таарав. Дамдиндорж гэх Хэнтийн хүн. Тэгсэн тэр "Маргааш эрт ирээд байж бай, 5, 6-ийн алдад нисэх байх шүү” гэдэг юм байна. Манай сургуулийн багш Очиржав бид хоёр дурдсан цагт нь яваад очтол дарга нарын авгай хүүхдүүд гээд баахан хүн зогсож байлаа. Тэгтэл Дамдиндорж гуай "Монголын нэрт яруу найрагч Мишигийн Цэдэндоржийн оршуулганд амжиж оролцох хоёр хүн л яв, өөр нэг ч хүн суулгахгүй” гэж хэлээд зөвхөн бид хоёрыг суулгаад ниссэн. Ингээд Улаанбаатарт газардмагцаа онгоцны буудлаас такси хөлслөн Зохиолчдын хороон дээр очтол С.Лочин, Их сургуулийн багш Ү.Нямдорж хоёр хөшөөг нь аччихсан 51 машинтай зогсож байхаар нь тэр хоёрыг суулгаад Нарангийн энгэрт очсон. Ингэж л багшийгаа сүүлчийн замд нь үдсэн дээ.

-Уг ярилцлага гэрт нь болсон юм. Махкомбинат руу явдаг замд найман орцтой урт байшин бий. Тэр байшингийн тавдугаар орцон дахь Цэ багшийнд Дамдинсүрэнгийн Алтанхуяг бид хоёр явж очсон. Багш тэгэхэд халамцуу байж байгаад халуун плитканд гараа түлчихсэн, гар нь боолттой сууж байсан. Ер нь багшийн сүүлийн хоёр жилийн амьдрал маш гунигтай өнгөрсөн дөө. Авгай нь нас барчихсан, охиныг нь авгайнх нь дүү аваад явчихсан гээд багш ихэд ганцаарддаг байв. Гэрт нь оросууд ирж архи ууна. Голдуу цэргийн хурандаа нар ирнэ. Үүнийг багш надад өөрөө ярьсан юм. Тэгээд л багшийг баахан уулгачихаад дэрэн доогуур нь 200, 300 төгрөг үлдээсэн болоод хамаг сайн номыг нь сорчилж аваад явчихна. Багшийн номын сан гайхамшигтай баялаг гэгддэг байлаа. Юу нь тийм гайхамшигтай вэ гэвэл нэгдүгээрт багш номыг өөрийн таашаалаар сорчилж цуглуулна. Хоёрдугаарт Монголын тухай гадаадад хэвлэгдсэн номуудыг уйгагүй эрж цуглуулсан. Номын шүүгээнийхээ цаад талын хоёр эгнээгээр дүүрэн орос, англи, франц, герман, япон, хятад хэл дээрх Монголын тухай номуудтай.

-Их гунигтай түүхтэй шүү дээ. Нас барсных нь дараа манай Зохиолчдын хороо хоёр шкаф номыг нь хуу хамж авчраад үүднийхээ өрөөнд хадгалсан юм гэнэ лээ. Тэгээд нэг мэдэхэд тэр их ном бүгд алга болсон гэдэг. Надад хүн хэлэх нь багшийн номуудыг тараагаад авчихсан байж магад гэсэн шүү. Тэр дотор ирээдүйд бичих зохиолын санаа бүхий 20 гаруй хавтас байсан. Тэд чухам хааш орсныг хэн ч мэддэггүй. Авсан хүмүүс нь ашиглаад ном гаргаж байна уу гэхээр үгүй. Аль эсвэл хэрэглэж мэдэхгүй хүмүүс аваад гал түлчихсэн үү, бүү мэд. 

Ер нь Монголын агуу их хүмүүсийн номын сан маш гунигтай замналыг туулсан даа. Агуу их Бямбын Ринчен гуайн номын сан Улаанбаатар их сургуульд оччихсон байх жишээтэй. Уг нь бичгийн их хүмүүсийнхээ номын санг цаашид авч явах, хадгалж хамгаалах нь тухайн улс үндэстний үүрэг, том соёл байх учиртай. Гэтэл одоо Цэдэнбал даргын номын сан гэж хаа ч алга. Миний таньдаг хүмүүсээс С.Эрдэнэ гуай, Цэ багш хоёр Цэдэнбал даргын номын санд орж үзсэн. С.Эрдэнэ гуай Халх голын дайнд сурвалжлагчаар оролцож явсан Зөвлөлтийн зохиолч Розенбергийг Монголд ирэхэд түүнтэй хамт Цэдэнбал даргын номын санд оржээ. Цэдэнбал гуайг гайхалтай магтаж ярьсан шүү. "Розенберг ээ, чиний ном энд байна” гэж хэлээд Цэдэнбал дарга өрөөний ханаар дүүрэн, үй олон номноосоо Розенбергийн номыг ганц татаад л сугалж гаргасан гэдэг. Харин Цэ багш Филатоватай ярилцлага хийх гээд даргын номын санд орж үзжээ. "Залуучуудын үнэн” сонинд Монголын тэнгэр шиг цэлгэр сайхан сэтгэлтэй хүүхдүүд гэсэн том ярилцлага гарсныг өдгөө дурсаж байгаа хүн алга. 70-аад оны сүүлчээр юм уу даа. Хүний дотоод ертөнцийг нээж гаргасан маш сайхан ярилцлага болсон санагддаг юм. 

-Мань эр өглөө эрт босно. Голдуу гэртээ орчуулна. Урьд өдөр нь ууж хөлчүүрхсэн ч маргааш нь эв эрүүл болдог. Бүр бүхнээс түрүүнд босно. Орчуулж байхдаа огт амсахгүй. Нэг сууж эхэлсэн бол шууд л машиндчихна. Гэхдээ урьдаар оюун ухаандаа буулгаж аваад, үүнийг ингэж хэлнэ, тэрийг тэгж хөрвүүлнэ гэдгээ тоймлочихсон байдаг. Хэмингуэйн "Зэр зэвсэг минь, баяртай” романы сигналыг Л.Лувсандорж, бид хоёр уншиж байлаа. Тэгэхэд багш "Үсгийн дүрмийн алдаа гарах юм бол та хоёртой ярина шүү” гэж захиж билээ.

-Их сургуульд ороод Шанжмятавын Гаадамба гэх агуу эрдэмтний гар дээр ирсэн хүн шүү дээ, би. Тэр үед Дамдинсүрэнгийн Алтанхуяг, Дамбын Цэмбэл, Загдын Дамиран, Лхамжавын Лувсандорж, Тойсомын Галсан, Бадарчийн Шараа гээд авьяаслаг оюутнуудтай хамт суралцсан. Эдэн дундаа хамгийн авьяасгүй нь би л байсан. Би ч өөрөө тэрийгээ мэддэг. Чухам тэднийхээ авьяасанд чирэгдэж л оюутан насныхаа он жилүүдийг өнгөрөөсөн дөө. 

-Шүлгээ хэлэлцэнэ. Нэгдүгээр байрны 119-р өрөөнд цугларна. Их сургуулийнхаа ойгоор очихдоо тэнд хадаг өргөж мөргөсөн шүү. Одоо захиргааны өрөө болчихсон байна лээ. Бид шүлэг хэлэлцэхийн хажуугаар Р.Чойном, Д.Пүрэвдорж, М.Цэдэндорж гээд олон сайхан зохиолчийг урьж авчирсан даа. Сонирхолтой түүх гэвэл, геологийн ангийн оюутан Дарамын Батбаяр байнга шахуу ард ирээд суучихдаг байв. Зохиол ч ярихгүй, шүлэг ч уншихгүй. Дуугүй суугаад л байна. "Батбаяр аа, чи юм ярих уу” гэхээр "Ярихгүй ээ” гээд суугаад л байна. Гэтэл хожим тэрбээр агуу их Дарамын Батбаяр болсон шүү дээ.

-Сонсоод л суугаад байна. Тэгж суухдаа л утга зохиол гэдэг агуу ертөнцийг өөрийнхөөрөө таньж мэдсэн юм байлгүй. 

-Хаврын сайхан орой дугуйлан тармагц бид Га багшийгаа дагаад Сүхбаатарын талбайг гурав тойрно. Тэгэхдээ утга зохиол яриад л явна. Зарим нь багшийг сугадчихна, бусад нь багшийн яриаг чагнаад л явдаг сан. Ингээд багшийг яриулж яриулж Их сургуулийн баруун талын байран дахь гэрт нь хүргэж өгөөд орцных нь үүднээс тарна. Тэр байшин чинь Монголын соён гэгээрлийн том өргөө байлаа шүү дээ. Ринчен багшийнх, Дамдинсүрэн багшийнх тэнд байсан. 

Га багш бол утга зохиол судлал, утга зохиол шинжлэл гэдгийг анх дэглэсэн хүн. Хамгийн гол нь Оросын утга зохиолын онолын гол гол бүтээлүүдийг өөрөө орчуулсан, дэлхийн утга зохиолын гол бүтээлүүдийг бас монголчилсон. Ер нь Монголын утга зохиолд судлал шүүмжлэл ямар их ач холбогдолтой вэ гэдгийг гаргаж ирсэн гавьяатан. Олон ч шавь төрүүлж, өөрөө ч хавчигдаж явсан нэгэн. 

-Тэмдэглэл хөтөлж хэвшсэн минь Цэ багшийн захиасаас үүдэлтэй. Багш надад "Ямар ч нөхцөлд, урьд өдөр юу болсноо бүгдийг бичиж бай. Хожим тэр чинь хэзээ нэг өдөр хэрэг болно” гэж сургасны дагуу тэмдэглэл хөтөлж хэвшсэн юм. 

Намдаг гуайтай уулзсан түүх их сонин. Нэг өдөр ажил руугаа явж байтал Өндөрхааны зочид буудлын дэргэдэх автобусны буудал дээр Намдаг гуай хөгшинтэйгөө зогсож байна. "Хаашаа явах гэж байгаа юм бэ, Намдаг гуай” гэж асуутал "Онгоцны буудал орох гэж байна. Дадал явна” гэв. Тэгмэгц нь "Намдаг гуай, та Хэнтийд ирчихээд бидэнтэй хууч хөөрөлгүй явна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ” гэж хэлтэл "Тийм ч юм уу” гээд хөгшин рүүгээ нэг харснаа эргэж буудалдаа ороод бидэнтэй уулзаж ярилцсан. Нөгөө №2 өрөөнд чинь. Хөгжилтэй нь гэвэл урьд би Намдаг гуайтай огт уулзаж байгаагүй юм.

Намдаг гуай нарийн мяндсан ухаантай, төгс төгөлдөр хүн байсан даа. Монголын нийгмийн амьдрал, үүх түүх, үйл явдал болгоныг өөрийнхөө оюун ухаанд хоногшуулаад, дүгнэлт хийчихсэн, тунгаан бодчихсон, түүнийгээ илэрхийлж ярьдаг хүн байсан. Магадгүй энэ нь герман боловсролынх нь ач буян байсан биз. Ямар сайндаа надад "Монголчууд хачин шүү, юу хийж байгаагаа мэдэхгүй баахан юм хийчхээд сүүлд нь амаа барьдаг. Хийж байхдаа ерөөсөө боддоггүй. Хийж дуусаад, бүх алдаа оноо нь шийдэгдчихсэн хойно бодож эхэлдэг” гэж хэлж байхав дээ. Энэ бол монгол үндэстний үеийн үед бодон явах ёстой үг шүү. 

-Маргааш нь дэвтэр дээрээ биччихдэг юм. Тэгээд сүүлд хэрэг гарвал тэр тэмдэглэлээ эргэж хардаг.

-Хятадууд нэг хэсэг Төвөд номуудыг шатааж эхлээгүй юу. Яг тэр үед Дамдинсүрэн гуай Гандантай хамтарч төвөд номын сан байгуулна гээд Монголын бүх нутгаар 53 машинтай явсан юм билээ. Хэнтий аймгийн нутагт Бэрээвэн гэх агуу том хийд байсан. Энэ бол Халхын өндөр дээд зиндааны лам ирж аравнайлсан есөн хийдийн нэг. Цагтаа 3000 хол давсан ламтай, оюун санааны том өлгий нутаг байсан учраас ном судар үлдсэн байж магадгүй гэж Дамдинсүрэн гуай Өмнөдэлгэрт иржээ. Зургаадугаар сар байсан санагдана. Нэг өдөр сумынхаа даргын өрөөнд байшингаа шавардах гээд, машин гуйхаар ортол өмнөөс Дамдинсүрэн багш гэнэтхэн гараад ирсэн. Дамдинсүрэн багш хоёрдугаар курсэд байхад текстологи буюу "эх бичиг судлал” гэдэг хичээлийг Га багшийн гуйлтаар бидэнд орж байсан юм. Тийм учраас би багшийг танимхайран, "Сайн байна уу, багш аа, би таны шавь байна, та бидэнд текстологи гэдэг хичээлийг орсон доо” гэлээ. Багш "Өө тийм тийм” гэв. Ингээд би багшийг дагуулж Өмнөдэлгэрийн гайгүй номтой айлуудаар орсон. Дараа нь Бэрээвэн хийдэд очсон. Тэндхийн хад чулуутай том агуйгаас 53-ын тэвшийн хагасыг дүүргэхээр ном олсон. Дандаа төвөд ном. Дамдинсүрэн багш "Юу л байвал ачаад бай” гэнэ. Ингээд хамгийн сүүлд Батширээт сум орсон доо. Харин тэр ярилцлага Өмнөдэлгэр дэх манай гэрт болсон юм. Багш манайд унд цай уучаад гарсан. Би лапша хийж өгсөн санагдана. 

-Бид "цангаагаа гарган” ярьж суух дуртай. Мөнгөтэй сэн бол өдөржин суухад ч бэлэн. Бидэнд байнга суудаг ширээ гэж байгаагүй ээ, харин хоол гэвэл хуйцай л байна даа.

-Голдуу цагаан архи ууна. Шар айраг ч ууна. Гэхдээ эхлээд зуун грамм заавал уучихна шүү. 

-Гайтав гуай, Чимид гуай хоёроос бусадтай нь сууж үзсэн дээ.

-Цэ багш л байна даа. Н.Нямдорж байна, Р.Чойном байна. Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ байна.

-Зохиолчид хүмүүний ертөнцийг өөрийнхөө нүдээр, өөрийнхөө оюун ухаанаар нээхийн төлөө цаг үргэлж бодлогоширч, санааширч, шаналж явдаг талаараа бүгд адилхан. Мэдээж уншсан мэдсэнээрээ хоорондоо ялгаатай. Манай зохиолчдоос хамгийн их уншсан хүн гэвэл Цэ багш, Н.Нямдорж хоёр байна. Миний үеийнхнээс Готовын Нямаа гэж зохиолч байна. Нямаа бол Горькийн сургуулиас хамгийн их эрдэм өвөртөлж ирсэн тун цөөн хүний нэг. Тэр урьд Орост сурч байсан учраас орос хэл сайтай очсон. Лувсанцэрэн мөн адилхан. Дараа үеийн ийм төлөөлөл гэвэл Аюур байна.

Готовын Нямаагийн Монголын утга зохиолд хийсэн гавьяа бол Латин Америкийн роман бичлэгийн арга барилыг бүтээлдээ ашигласан явдал юм. Миф буюу домоглог реализм гэдэг байх аа.

-Яг тийм. Тэрнийг хамгийн анх өөрөө ойлгоод, өөрийнхөө бүтээлд ашигласан хүн бол Готовын Нямаа л гэж би боддог. "Цадиг хууч” гэж гайхалтай роман бий. 

-"Гуравдугаар ангиас нь энэ хүүхдийг шавь болгож аваад жаахан бичдэг болголоо. Одоо миний заадаг юм дуусав. Чамд хүлээлгэж өгье дөө” гэж бичсэн санагдана. Яагаад гэвэл Нямдорж чинь надаас илүү утга зохиолын төгс боловсролтой хүн. Өөрөө том яруу найрагч. Ер нь багш хүн өөрийнхөө хэмжээнд шавийгаа барьж болдоггүй. Хэрэв шавь нь багшийнхаа хэр хэмжээнээс давчихвал өөр хүнд шавь оруулдаг жамтай. "Би ганцхан л шавьтай байх ёстой” гээд муйхарлан бодсоор шавийгаа өөрийнхөө мэддэг хэмжээнд мөхөөж болно. Тиймээс өөрийнхөө заах юмыг шавхаж дууссан бол дараагийн хүнд захиж үлдээх гэдэг ч юм уу цааш явах замыг нь зааж өгөх ёстой. Нямдорж ч гэсэн захиаг минь уншчихаад юм бодно биз дээ. "За, Нямаагийн мэддэг юм нь дуусаад нааш явуулж байгаа юм байна” гэж бодно. Тэгэхээр Нямдоржид том хариуцлага ирж байгаа биз.

-Ер нь бол Нямдорж мэдсэн шүү, Галсансүхийг сайн найрагч болно гэдгийг.

-Мэддэг арга гэвэл би ганц үг өгөөд л шүлэг бичүүлчихдэг юм. Тэрүүгээр л танина. Цэвэр авьяас бий бол шууд харагддаг. Бас ярианаас нь мэдрэгдэнэ. Анх Галсансүх гуравдугаар ангид байхдаа зуны амралтаараа "Зүрхний хилэн”-г уншсанаа ярьсан юм. "Тэндээс юу ойлгов?” гэхэд жигтэйхэн мундаг ярьж байна аа. Тийм том романыг бага ангийн хүүхэд тэгж уншаад ойлгоно гэдэг цул авьяас юм.

-Боломжтой. Гялсхийсэн ганцхан мөр байхад л таньж болно. Шүлэгт үгийн ур, мэдрэмжийн ур, утгын ур гэж бий. Энэ гурвын аль нэг нь байвал тэр хүүхэд авьяастай гэсэн үг. 

-Залуу орчуулагч нарт хандаж хэлэхэд хамгийн түрүүнд монгол хэлээ сайн сур гэж захья.

-Эргэж үз. Хэсэг хугацааны дараа засаж хяна. "Манай сургуулиуд монгол хэлээ заахгүй, үсгийн дүрэм зааж байна” гэж Ринчен багш хэлсэн нь үнэн. Ер нь хүн бүр монгол хэлнийхээ баялгийг таньж мэдэн, цаашлаад сайхан ярьж бичдэг болох хэрэгтэй. Одоо 12-р ангийн хүүхдээс шалгалт авахдаа "Миний дуртай нэвтрүүлэг” сэдвээр эсээ бичүүлж байгаа юм. Энэ бол соёлт ертөнцөд цэцэрлэгийн хүүхдийн сэдэв. 

-Шүлэгчээсээ болно. Лхагвасүрэнгийн авьяас хожуу мэдрэгдсэн. Театр урлагийн сургуульд оюутан байхдаа "Утга зохиол” сонинд гурван шүлэг гаргасан нь Монголын яруу найрагт том тэсрэлт болсон. Гойд өөр өнгө, гойд өөр утгатай. Ур хийц, утга агуулга гээд бүх юм нь ондоо. Тэр үеэс эхэлж Лхагвасүрэн мандан бадарсан. Гэвч шүлгүүдийг нь мэдрэх хүн хэд байсан юм, ном гаргая гэхэд зөвшөөрөх хүн хэд байсан юм, бүү мэд! Агуу их Явуу л анхны номыг нь гаргасан шүү дээ. Гэхдээ Лхагвасүрэн хожуу гаргаснаараа алдаагүй. Лхагвасүрэнд нэг онцлог бий. Монгол хэлийг төгс сурсан. Яаж сурсныг нь ухаж ойлгодоггүй юм. Аав нь эрдэм номтой хүн байсан гэдэг. Аавын нөлөө их бий биз. Аль эсвэл багадаа номтой хүмүүсийн уншиж байгаа монгол судар, бурханы сургаалийг чихээрээ хүлхэж өссөн байх. Лхагвасүрэнгийн яруу найргийн хэл гойд өвөрмөц. Хаа ч байхгүй өөр. Тийм хэлтэй хүн Монголд хэдхэн бий. Баяржаргалын хэл өвөрмөц. Хөөдэйгийн Эрдэнэбаатар байна. Түүнээс ойрадын догшин аялгуу сонсогддог. Ойрад хэл чинь асар догшин аялгуутай. Яагаад гэвэл уулаа дагаж хүний сэтгэлгээ төлөвшдөг юм. Байгаль нь өөрөө догшин учраас хэл нь тийм болж хувирсан хэрэг. Тухайлбал, туульсын хэл маш догшин байдаг шүү дээ. Харин тэр догшин хэлийг хөгжим нь зөөллөж өгдөг. Ингээд хатуу, зөөлөн хоёр нийлэхээрээ хүний сэтгэлд хүрэх дотоод эрчмийг бий болгож байгаа юм. 

-Найрагч хүн өөрөө мэдэрдэг. Социализмын үед утга зохиолыг хянах газар гэж байсан. Одоо бол бүх юм чөлөөтэй болжээ. Тиймээс өөрийгөө "хянах” нь чухал. Гэтэл одоо алтан хавтастай ном мянга түмээрээ гарч байна. Энэ бол эцсийн бүлэгт уншигчдаа доромжилж байгаа хэрэг. Өөрөө өөрийгөө хянах хэрэгтэй. Шүлэг болсон уу гэдгээ дүгнэж цэгнээд болсон бол гарга, болоогүй бол засч янзал. Зохиолч Ч.Лодойдамба гуай бидэнд хэлж байсан: "Би "Тунгалаг Тамир”-аа маш олон удаа хуулж бичсэн шүү. Миний хүүхдүүд, зохиол дээрээ ажиллах хэрэгтэй. Ажилла, ажилла, их ажилла” гэж бүр гурван удаа давтаж хэлсэн. Тиймээс зохиолоо өөрөө хянаж чаддаг болохын тулд өөрийгөө боловсруулахаас эхэл. Ядаж л сүүлийн 25 жил монгол хэлнээ гарсан дэлхийн утга зохиолын номуудыг уншчих хэрэгтэй. 

-Одгэрэл Өндөрхааны арван жилийг төгссөн. Тэр бол эгэл даруухан зантай, бүрэг номой, бүр номны төлөө төрчихсөн хүүхэд. Орос хэлийг яаж тэгж төгс сурсан юм, бүү мэд. Мань эр манай номын сангаас Набоковын "Лолита”-г уншъя гэж аваад нэг мэдэхэд л оросоор уншдаг болчихсон юмдаг. Галсансүх ч мөн адилхан. Нэг мэдэхэд л Оросын Есенин, Ахматоваг оросоор уншдаг болчихсон.

-Одоо тэд маань босож ирвэл уйлах биз дээ. 

-Ринчен багшийн хажууд бидний монгол хэл төгс биш шүү дээ. Харин гарц гэвэл монгол бичигт л шилжих. Монгол бичиг хэлээ сургаж хөгжүүлдэг зүй тогтолтой. Яагаад гэхлээр үгийн үндсийг ялгаж бичдэг. Жишээ нь, өнгөний хар, үзэхийн хар хоорондоо өөр бичлэгтэй. Тийм учраас монгол бичиг сурах явцад хэлнийх нь баялаг нэмэгдэж явдаг. Нөгөө талаас, Монголын олон угсаатан монгол бичгээр бичээд өөрийнхөө аялгуугаар үгийг дуудаж болдог. Аливаа утга зохиолын хэлэнд тухайн хэлийг баяжуулж, мөн чанарыг нь авч явдаг цутгалан нь бага ястны хэл болж өгдөг. Гэвч тэр цутгалан нь байхгүй болчихсон. Гуравдугаарт монгол бичиг гүн ухааны бичиг юм. Тухайлбал монгол бичигт эгшгийн дараа эгшиг ордоггүй, гийгүүлэгчийн дараа гийгүүлэгч ордоггүй зүй тогтолтой. 

-"Хорвоод ховор монгол зан 

Холын Алтайд хэвээрээ байна” хэмээн манай Лувсандорж шүлэглэсэн байдаг даа. Хот гэдэг чинь хүнийг үнэт юмнаас нь холдуулчихдаг юм. Бидний хувьд, хотын амьдрал гэдэг чинь зохиомол зүйл. Гэтэл хөдөөд хэдэн мянган жил үргэлжилсэн амьдрал бий. Байгаль дэлхийтэйгээ яаж харилцах, хүн яавал үхдэг, хүн яавал сэхдэг гэдгийг байгаль нь өөрөө хэлээд өгчихдөг. Ийм үнэт зүйлийг монголчууд хэдэн мянганы турш мэдэрч иржээ. Тэгэхээр төрөлх мөн чанартаа ойр байна гэдэг нэн чухал байгаа биз.

-Ард түмэнтэйгээ ойртож танилц. Тохилог амьдралаа золиосолж байж л зохиолч болно шүү дээ. 

-Хоёрхон л юм бий. Дэлхийн шилмэл утга зохиолыг багаас нь уншуулсан. Хоёрдугаарт өдөр бүр 5 шүлэг бичүүлж хэвшсэн. Өөр нууц байхгүй.

-Тэр чинь сүүлдээ ус биш болдог. Хүн бичих тусам туршлага суудаг. Шүлэг гэж ийм юм байдаг гэдгийг таньж сурч байгаа юм. Бага бичдэг хүний шүлэг л амархан үхдэг. Би шавь нартаа номноос номонд сэдвээ өөрчил гэж захидаг. Тэгэхгүй бол өөрийгөө давтах аюултай. 

-Манай зохиолчдоос хамгийн оюунлаг номын сантай нь Нямбуугийн Нямдорж. Лхагвасүрэн бас сайхан номын сантай. Манай Готовын Нямаагийн номын сан ч баялаг шүү. 

-Зарим нэг нь жорлондоо уншдаг л гэдэг юм. Гэхдээ эдэн дундаас Цэ багш жорлондоо тавиуртай, тэндээ янз бүрийн номуудтай байсныг би нүдээр үзсэн. Хэмингуэй бас жорлондоо уншдаг байсан гэсэн шүү.

-Өглөө эрт босож уншина. Ер нь чимээ шуугиантай гэдэг ч юм уу, ямар ч үед уншиж хэвшвэл зүгээр. Гэхдээ Маркезийн роман ч юм уу, Памукийн зохиол гэх мэт нам гүмд автаж байж унших номуудыг би зун Дадалд аваачаад өглөө эрт уншдаг юм. Шуугиантай үед гүнзгий номыг мэдрэх хэцүү. 

-Памукийн "Цас” роман байна. Бас судалгааны өгүүлэл биччих санаатай Дашийн Оюунчимэгийн "Оройн ганц мод”-ыг нэлээд хэд уншлаа. Зун бас уншина гэж бодож байгаа. Ер нь судалгааны өгүүлэл бичихийн тулд дор хаяж арав уншина шүү. 

-Олон зохиолч байна.

-Аюурзана байна. Түүний өчнөөн ярилцлагууд гарсан л даа. Гэвч Аюурзанаас олж асуудаггүй юм.

-Би Аюуртай уулзаагүй жил гаран болчихлоо. Сүүлд гаргасан бүх романыг нь уншсан. Одоо Аюурт халхын тухай бичих дутуу үлдсэн. Хэрэв тэр роман гарчих юм бол монгол үндэстний оршихуй ямар хэмжээнд буйг Аюурзанын романуудаас харах боломж бүрдэнэ. Би тэр романыг хүлээгээд л байгаа. 

-Уран бүтээлийнх нь лабораторид нэвтэрч асуух хэрэгтэй. Тэр зохиолыг яаж бичсэн, ямар зовлон бэрхшээл тохиолдсон гэдгийг уудалж гарга. Зохиолынх нь гүн рүү орж асуу. Ингэж чадвал үүнээс илүү үнэ цэнтэй юм үгүй. Тэр ярилцлага чинь хожмын судлаачдад хэрэг болно.

-Цэ багш надад "Наран лугаа адил эрдмийг эрхэмлэ” гэж бичээд нэг зураг дурсгасан юм. Тэрийг манай хөгшин Москва явж ирэхдээ томоор угаалгаж ирсэн. Тэр зургийг л хэлээд байгаа хэрэг. 

-Номын сангийнхаа дээр.

-Гандигийн "Миний амьдрал”-ыг нэрлэнэ. Би жилд нэг удаа уншдаг юм. Энэ бол Ганди "Ганди” болсон түүх. Тэр юуг алдсан юм, юуг оносон юм, юуны төлөө явсан юм гэдгийг мэдэж болно. Энэ номноос сурах юм их бий. Хэрхэн буун дуу гаргалгүй хувьсгал хийх, хэрхэн хүнийг гэгээрүүлж хувьсгал хийхийг Ганди үйл амьдралаараа нотлон харуулсан. Одоо жишээ нь, Монгол орныг өөд татъя гэвэл хамгийн түрүүнд монголчуудыг тэнэгрэлээс салгах хэрэгтэй. Мэдээж хүнийг гэгээрүүлэх амар биш. Гэхдээ шаахай өмсөж, мод тулсан нүцгэн нөхөр Энэтхэгийг байлдан дагуулж дөнгөсөн шүү дээ.

-Саяхан бүх туулийг багтаасан 12 боть ном гарсан даа. Тэндээс аль нэгийг нь сонгож аваад өдөр бүр дөрвөн мөр тууль цээжил. Ганц ботийг цээжилчихэд л монгол хэл чинь төгс болно. Туулийн ном олдохгүй байвал ардын дууны түүврээс цээжил. Тэнд амьд хэл байгаа. Хоёрдугаарт өдөрт таван шүлэг бич. Тэр таван шүлэг чамайг яруу найрагч болгоно. 

-Яруу найраг бол хүний сэтгэлгээний оргил юм. Тийм учраас бүх юманд сургадаг. Уншиж, бодож, сэтгэхэд сургадаг. Япончууд өнөөг хүртэл хайкугаа цээжлүүлдэг, утгыг нь тайлуулж эсээ бичүүлээд байдаг нь ийм учиртай. Гэтэл манайд "Миний нутаг”-ийг цээжээр уншчих хүүхэд хэд байгаа бол! Энэ мэтээр бид юм бүхэнд дэндүү хагас дутуу хандаж байна. Ардын дуугаа хагас мэднэ, шүлгээ хагас мэднэ. Эцэстээ бүх юм хагас гэдэг чинь хөгжил хагас байх нь аргагүй. 

-Хүнийг урам ирлэдэг. Бас зөөлөн хэлсэн шүүмж ирлэнэ. Гэхдээ шүүмжлэлийг хатуу хэлэх муу. Хатуу хэлбэл мохчихдог. Би ер нь шавь нараа муулж үзээгүй.

-Хүнээсээ болдог. Магтаалд урамшдаг хүн гэж бий, шүүмжлэлд гутардаг хүн гэж бий. Хүнд нь тааруулах хэрэгтэй. Яруу найрагч ч тэр, ер нь билгийн чанарт хүрсэн хүмүүс эмзэг талдаа байдаг. 

-Авьяастай хүүхдийг багаас нь л нээж олох хэрэгтэй. Авьяастай ч нэгэнт залхуурч сурсан бол цаашид ямар ч найдваргүй.

-Энэ шүлгийг гэнэтхэн л биччихсэн. Би юун тухай өгүүлж буйг нь одоо ч мэддэггүй. Хүмүүс энэ шүлгийг л сайн шүлэг гээд байдаг юм. Ер нь шүлэг тэгж төрдөг жамтай байх шүү. 

-Хүн төрөлхтний хувь заяа л их гансруулж байна даа. Энэ гараг дээр долоон тэрбум хүн цөм сайхан амьдарч болох л байсан. Бас Монголын гурван сая хүн цөм сайхан амьдарч болох л байсан. Гэвч тэр арга замаа олсонгүй дээ. 

-Монголын ард түмний өв соёл л догдлуулдаг даа. 

Ер нь дурсана шүү. Гэхдээ би ганц л юм хэлье. Хүнд ойлгогдохгүй амьдрах, хүн намайг ойлгохгүй байх шиг хэцүү зүйл амьдралд үгүй юм билээ. Тийм ойлгомжгүй явсаар л 72 жил боллоо доо. Ойлгосон хүмүүс гэвэл ганц хоёр байдаг л байх. Нийтээрээ бол Нямаа гэж ямар хүн гэдгийг бараг л мэдэхгүй дээ. Гэвч энэ нь нэг талаараа ашигтай. Хүнд ойлгогдохгүй явсан хүн бусдыг ойлгож, харин ойлгомжтой явсан хүн бусдыг ойлгодоггүй юм билээ. Ийм нэг зүй тогтол хүний амьдралд байх шиг.

-Ном.