Хятадын гангийн үйлдвэрүүдийн багагүй үнээр авч хэрэглэдэг өндөр чанарын коксжих нүүрс ачсан том машинууд Таван толгой дээр 160 км-ын цуваа үүсгээд түгжирч байна. Цэнхэр гаригийн коксжих нүүрсний баяжмалын дийлэнх хэсгийг Азийн орнууд хэрэглэдэг. Мэдээж акул хэрэглэгч нь Хятад Улс. Дэлхийн нийт хэрэглээний 49.2 хувийг дангаараа эзэлнэ гэдэг бол аварга тоо. Манай улс коксжих нүүрсний нөөцөөрөө ОХУ, БНХАУ, АНУ, Австрали, Канадтай зэрэгцэж бичигддэг. Гангийн үйлдвэрүүдийн хорхойг асаасан өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөц ихтэй ордуудын нэг нь Монголын Таван толгой. Чанартай бүтээгдэхүүнтэй хэрнээ төмөр замгүйгээсээ болоод ачааны машинуудын урт цуваа үүсгэсэн шигээ суугаагийн цаад шалтгааныг ухъя.
УРД ХӨРШИЙН ЧЕНЖҮҮДИЙГ МӨНГӨЖҮҮЛДЭГ СХЕМ
Ямар нэг дундын зуучлагчгүйгээр нүүрсээ экспортолж байгаа ганц л компани бий. Тэр нь "Энержи ресурс”. Бусад нь уурхайн аман дээрээсээ шууд зардаг. Цаашхи процесс нь зуучлагч, ченж компаниудад хамаардаг гэсэн үг. Товчхондоо хятадууд уурхайн аман дээрээс авсан нүүрсээ өөрсдөө ачиж, тээвэрлэж, хил гаргаад хилийн цаана 100 гаруйхан км-т байдаг Жинчуан гэдэг газрын угаах үйлдвэрүүдэд хүргэдэг. Тэд Монголоос орж ирсэн чанар сайтай коксжих нүүрсийг дотоодынхоо муу чанарын нүүрстэй хольж баяжуулаад, Тавантолгойн нүүрс гэсэн нэрээр цааш нь зарж ашиг олдог. Нүүрсээ зардаг хэлбэр маань урд хөршийн ченжүүдийг мөнгөжүүлдэг схем болоод хувирсныг эндээс харж болно . Экспортоо шууд хийдэг "Энержи ресурс”-ийн хувьд Хятадын хойд бүс нутгийн аж үйлдвэрийн гол зах зээл Бугатын гангийн үйлдвэрүүдтэй гэрээ хийж, эцсийн хэрэглэгчиддээ шууд нийлүүлэхээс гадна Тяньжиний боомт руу ч хүргэдэг. Сүүлийн статистикаар Таван толгойгоос Тяньжин хүргэх зөвхөн тээврийн зардал нь гэхэд 70 орчим ам.доллар байгаа юм билээ. Дундын зуучлагчдаар тээврээ хийлгэдэг компаниудын хувьд арай өндөр гарч магадгүй.
ТӨМӨР ЗАМЫН ТӨВӨГТӨЙ ТҮҮХ
Төмөр замтай бол ачааны машины урт цуваа үүсгэж, коксжих нүүрсээ үнэгүйдүүлэхгүйгээр овоо доллар олчих боломж бий. Гэхдээ яагаад ч юм урд хөрш рүү чиглэсэн төмөр замыг өргөн, нарийн аль ч хувилбараар яриад ажил болдоггүй. Төмөр замын төдийгөөс өдий хүртэлх он дарааллын хэлхээг харъя.
2008.06.18. Төрөөс Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг "Энержи ресурс” ХХК-д олгов.
2008-2009 он. Төмөр зам барих бэлтгэл ажил өрнөв. "Энержи ресурс" тусгай зөвшөөрлийн гэрээний үндсэн нөхцөлд гарын үсэг зурж, Төмөр замын төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ болон холбогдох бусад судалгаа, шинжилгээ, бэлтгэл ажлуудыгхийж гүйцэтгэв.
2010.06.24. Төрөөс төмөр замын бодлого баталснаар Ухаа Худаг-Гашуунсухайтын төмөр замын ажил хойшлогдов. Уг бодлогын баримт бичгээр төмөр замын бүтээн байгуулалтыг нэг, хоёрдугаар шаттай байна гэж ангилсан юм. Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг хоёрдугаар ээлжийн бүтээн байгуулалтад оруулснаар урд хөрш рүү чиглэх төмөр замын ажил тодорхойгүй хугацаагаар хойшлов. Бодлогын баримт бичигт нэгдүгээр ээлжийн төмөр зам өргөн царигтай байна, орд газраас хил рүү шууд холбогдох төмөр замын цариг ямар байхыг тухайн үед Засгийн газраас УИХ-д санал оруулах замаар шийдвэрлэнэ гэсэн заалт тусав.
хоёрдугаар ээлжийн төмөр замыг хамтад нь даруй эхлүүлэх нь зүйтэй гэсэн шийдвэр гарав. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс 07/04 тоот зөвлөмж гаргаж, төмөр замын нэг, хоёрдугаар ээлжийн суурь бүтцийг хамтад нь концессийн нөхцөлөөр шийдэж, 2012 оны эхний хагаст багтаан эхлүүлэхийг Засгийн газарт зөвлөлөө.
2012.05.31. Засгийн газраас Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр замын суурь бүтцийг "Барих-Ашиглах-Шилжүүлэх” нөхцөлтэйгээр барих концессийн гэрээг "Энержи ресурс” ХХК-тай зурж, төмөр замын концессийн эрхийг тус компанид олгов.
2012.11.03. Засгийн газрын 121 тоот тогтоол гарч, "Энержи ресурс” ХХК-д олгосон концессийн гэрээг цуцлах шийдвэр гаргав. Засгийн газар өөрөө нэг, хоёрдугаар ээлжийн төмөр замын ажлыг үргэлжлүүлэн хариуцаж ажиллана, компаниудын зүгээс төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтын зардлыг буцаан олгоно гэж шийдвэрлэлээ.
2013.05.06. Засгийн газар "Энержи ресурс”-ын зүгээс "Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр замын суурь бүтэц барих-ашиглах-шилжүүлэх концессийн гэрээг цуцлах гэрээ”-нд гарын үсэг зурав. Уг гэрээгээр "Энержи ресурс” ХХК-иас гаргасан хөрөнгө оруулалтын зардлын дүнг тооцон гаргасан байдаг.
2013 оны 5-11 дүгээр cap. "Энержи ресурс” ХХК-иас төмөр замын ТЭЗҮ, гүйцэтгэгч ба туслан гүйцэтгэгч компаниудтай байгуулсан гэрээ, зураг төсөл, судалгаа зэрэг холбогдох бүх материалыг төрийн өмчит "Монголын төмөр зам” компанид шилжүүлж, хүлээлгэн өгөв.
2013-2014 он. Төр төмөр замын ажлыг үргэлжлүүлэн явуулав. Газар шорооны ажил үргэлжилж байсан ч царигийн асуудал нэг мөр шийдэгдээгүй хэвээр байв. "Монголын төмөр зам" компани төмөр замын төслийг хариуцан үргэлжлүүлж, газар шорооны бүтээн байгуулалтын ажил 70 хувийн гүйцэтгэлд хүрсэн гэж мэдэгдэж байсан юм. Төрийн санхүүжилт хангалтгүй байгаагаас ажил удаашралтай байна гэсэн мэдэгдлийг удаа дараа мэдэгдэж байв.
2014.05.08. Төр төмөр замыг дахин концессийн нөхцөлөөр бариулахаар шийдэв. УИХ-аас "Эдийн засгийн идэвхижлийг нэмэгдүүлэх тухай” 34 дүгээр тогтоол гаргаж, Таван толгой-Гашуунсухайт, Нарийнсухайт-Шивээхүрэнгийн төмөр зам болон тээврийн бусад дэд бүтцийг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн зарчмаар буюу төсвийн бус эх үүсвэрээс барьж байгуулахыг Засгийн газарт үүрэг болгов.
20 1 4.08.20. Төрөөс Тавантолгойн тендерийг үргэлжлэн явуулж, орд газрыг хурдан хугацаанд эргэлтэнд оруулах замаар эдийн засгийн хүндрэлээс гарахаар шийдэв. Уг тогтоолын хүрээнд Засгийн газраас "Тавантолгой ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” 268 дугаартогтоолыг баталж, "Таван толгойн нүүрсний ордод хөрөнгө оруулж хамтран ажиллах хөрөнгө оруулагчийг сонгох нээлттэй уралдаант шалгаруулалт” зохион явуулах шийдвэр гаргалаа. Ингэхдээ шалгаруулалтад сонгогдсон хөрөнгө оруулагч Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг өөрийн хөрөнгө оруулалтаар барьж, 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх ёстойг онцгойлон зааж өгөв.
2014 оны 10 дугаар cap. Төр царигийн асуудлыг нэг мөр болгов. УИХ-ын "Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах зарим арга хэмжээний тухай” 64 дүгээр тогтоолоор Тавантолгой-Гашуунсухайт, Хөөт-Бичигт чиглэлийн төмөр замын шинэ шугамыг 1435 мм буюу нарийн царигтай, Арцсуурь-Эрдэнэт, Тавантолгой-Сайншанд-Баруун-Урт-Хөөт-Чойбалсан, Хөөт-Нөмрөг чиглэлийн төмөр замын шинэ шугамыг 1520 мм буюу өргөн царигтай барих шийдвэр гаргалаа.
2014 оны 12 дугаар cap. Тавантолгойн тендерийн ялагчид тодров. "Энержи ресурс” ХХК, "Шэньхуа энержи”, "Сумитомо” компаниудын хамтарсан консорциум тендерт ялалт байгуулж Засгийн газрын 268 дугаар тогтоолд заасан бүхий л нөхцөл, шаардлагуудыг хүлээн зөвшөөрч, ажиллах үүрэг хүлээсэн.
2015 оны 1-р cap. Хэлэлцээр сунжирсаар, дахин гацаанд орлоо. Засгийн газар сонгогдсон хөрөнгө оруулагчтай албан ёсны хэлэлцээр эхлүүлж, Тавантолгой төслийн хүрээнд төмөр зам болон холбогдох бусад дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтыг хэрхэн шийдэж явуулах тал дээр хэлэлцсэн ч тодорхойгүй байсаар, дахин гацаанд орсон юм.
Үүнээс хойш төр засаг өөрөө хөрөнгө босгох, гадаадын хөнгөлөлттэй зээл тусламж авах, Таван толгой төслийн хүрээнд шийдэх гэж үзсэн ч аль аль нь бүтэмжтэй болж чадалгүй өнөөг хүрээд буй. Өөдрөгөөр сэтгээд санхүүжилт олдлоо гэж бодоход Засгийн газрын баталгаа гаргах, засаг
өөрөө зээлдэгч болж, төсөвт хүндрэл учруулж шийдэхээс өөр гарцгүй дүр зураг ажиглаглаж байна.
ХОЙШОО ЧИГЛЭСЭН ТӨМӨР ЗАМ
Урд хөрш рүү төмөр зам тавих хувилбар өнгөрсөн жилүүдийнх шиг гацаанд орсон хэвээр байвал ОХУ руу төмөр замаар нүүрсээ тээвэрлэвэл ямар вэ гэсэн асуулт тавигдаж таарна. Ганц улсаас хамааралтай биш олон гарцтай байх тусмаа монгол нүүрсний өрсөлдөх чадварт эерэг нөлөөтэй. Байж болох хувилбар мөн үү гэвэл мөн. Ерөнхийлөгчийн хойд хөршид айлчлах үеэр онцолж яригдсан сэдвийн нэг нь ОХУ руу нүүрсээ тээвэрлэж, гуравдагч хөршид гаргавал ямар вэ гэсэн санаа байсан. Гэхдээ ойрын ирээдүйд тийм боломж бий эсэх дээр баттай ноттой баримт сэлттэй яриа өрнөсөн зүйл одоохондоо алга. Мэдээж Таван толгойн нүүрсийг Находко хүргэх яриа шив шинэ санаа биш. Өнгөрсөн хугацаанд хойд хөршөөрөө дамжиж дэлхийн зах зээлд хүрэх туршилтыг нэг бус удаа хийсэн. Дахин түүх сөхье. Коксжих нүүрсийг гуравдагч зах зээлд хүргэх туршилтын тээвэрлэлтийн түүхийг.
"Энержи ресурс” баяжуулсан коксжих нүүрсийг гуравдагч зах зээлд хүргэх туршилтын тээвэрлэлтийг 2011 оноос хийж эхэлсэн юм. Япон, Энэтхэгийн гангийн үйлдвэрүүдтэй гэрээлж, 2011 оны 11 дүгээр сараас ОХУ-ын Находка боомтоор дамжуулан ачилт хийсэн туршлага бий. Ухаа худагаас Чойр хүртэл шороон замаар автомашинаар, Чойроос цааш төмөр замаар Наушки орж, Оросын нийт 32 өртөө дамжин Находка хүргэж байв.
Япон руу 2012 оны нэгдүгээр сарын 28-нд ачилт хийж байж. Эхний ээлжинд гаргасан хэмжээ нь 20.000 тонн. Гэрээлэгч нь "Сумитомо металс”. Хүргэсэн боомт нь Вакаяама. Зарсан үнэ нь FOB Находка 282 ам.доллар.
Харин Энэтхэгрүү 2011.11.25-нд ачилт хийж байв. Эхний ээлжинд гаргасан хэмжээ нь 16400 тонн. Гэрээлэгч компани нь "Мэско стийл”. Хүргэсэн боомт нь Парадип. Зарсан үнэ нь FOB Находка 225 ам.доллар.
Находка боомт хүргэсэн нэг тонн нүүрсэнд зарцуулсан тээврийн зардлын задаргаа
Ухаа худагаас ачилт 2 ам .доллар
Ухаа худаг - Чойр тээвэрлэлт 40 ам.доллар
Гаалийн бүрдүүлэлт 0.12 ам.доллар
Чойрын төмөр зам дээр гарах зардал 11.5 ам.доллар
Чойр-Находка тээвэрлэлт 91.25 ам.доллар
Находка боомтын зардал 25 ам.доллар
Шигшилт 2 ам.доллар
Нэг тонн нүүрсийг хойд хөрш рүү тээвэрлэхэд нийтдээ 171.8 ам.доллар болж байж. Тээвэрлэлтээс гадна гарсан зардлын задаргааг харцгаая.
Олборлолт 30.7 ам.доллар
Баяжуулалт 14.4 ам.доллар
Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болон холбогдох татвар хураамжуудыг нэмэхээр нэг тонн нүүрсийг Находка хүргэж зарахад нийтдээ 237.2 ам.доллар зарцуулжээ.Япон руу 282, Энэтхэгт 225 ам.доллараар зарсан гэж өмнө дурдсан. Тэгэхээр Японд зарсан нүүрснээс тонн тутмаас 45 ам.долларын ашиг хийсэн бол Энэтхэгт худалдсан нүүрсний тонн тутмаас 12 ам.долларын алдагдал хүлээжээ.
Тавантолгойн нүүрсийг Находка хүргэж гур авдагч зах зээлд зарах туршилтын тээврийн үед хэд хэдэн хүндрэл бэрхшээл гарсныг тухайн үеийн хэвлэлийн хуудаснаас харж болно. ОХУ-ын төмөр зам, боомтын өртөг өндөр, хол зам туулдаг учир тээврийн явцад нүүрс амархан бохирдож, хуурайшдаг гэсэн зовлон экспортлогчдод тулгарч байж. Хүйтний саруудад хөлдөж очсон нүүрсийг ачиж буулгахад хүндрэлтэй, техникийн эвдрэл, саатал гарч байснаас гадна Тавантолгойгоос Чойр хүрэх авто тээвэрлэлт нэмэгдсэнд нутгийн иргэд дургүйцэж байжээ. Сүүлдээ бүр Чойрын чиглэлийн тээврийг зогсоосон жишээ ч дуулддаг.
ОХУ коксжих нүүрсний зах зээл дээр манай өрсөлдөгч. В.Путинтай түүхэнд тэмдэглэн үлдэхээр гайхалтай сайн яриа тохироо хийдэггүй л юм бол хойд хөршийн төмөр зам болон боомтын үнэ хөлсний зардалд л сөхөрч ойчих зовлон бий нь өнгөрсөнд болсон явдпаас төвөггүй харагдаж байна. Аль ч замаар гаргалаа гэхэд одоогийн түүхий хэлбэрээр нүүрсээ зөөх хувилбар ашигтай ажил биш. Владивосток руу түүхий нүүрс зөөвөл Япон, Солонгос тоож авахгүй асуудал бий. Тэгэхээр нүүрсээ Оросоор дамжуулж дэлхийд хүргэе гэвэл дотооддоо баяжуулах асуудлыг эхлээд хөндөх учиртай. Тэгвэл илүү бодитой санаа, шийдэл гэж харагдана.
ТӨМӨР ЗАМЫН ДАРААГИЙН ХУВИЛБАР ХОС АВТО ЗАМ
Нүүрсний үнэ сүүлийн хоёр долоо хоногт аажмаар бууж буй ч эрэлт нь их учраас дэлхийн зах дээр дажгүй хэвээр байгаа. Австралийн эргийн FOB үнэ энэ долоо хоногт 187 ам.доллар байна. Нүүрсний үнийн өсөлтийн цикл хоёр, гурван жилдээ тогтворжино гэсэн шинжээчдийн таамаг бий. Тэгэхээр богино хугацаанд нүүрсээ саадгүйгээр зарах гарцыг хайхаас аргагүйд хүрч байна. Нүүрсээ хойш, урагш төмөр замаар зөөх шийдэл санааны цаана ямар асуудал, бэрхшээл бийг тоймлон харууллаа. Тэгэхээр төмөр замын дараагийн бодитой хувилбарыг бодож олохоос аргагүй болжээ. Төмөр замын дараагийн гарц нь хос авто зам. ’’Coal Mongolia-2017” чуулга уулзалтын үеэр хамгийн давтамжтай яригдсан санаа.
Ц.БААСАНСҮРЭН /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН /
