Монголчууд бидний түүх соёл, улс төр, эдийн засаг, газар нутаг, байгалийн нөхцөл, нөөц баялаг, сэтгэл зүй, аж ахуй зэргийг биднээс илүү судалж таньсан улс орнууд нэг бус байна цаана чинь. Тэдгээрийн хувьд ийнхүү судлахын стратеги, тактикийн ач холбогдол, үр ашиг, ирээдүйн үр дагаврын тухайд эчнээ асуудал. Харин хэн ямар үүднээс хэрхэн судалсан талаар өөрийн үзэл бодлоо хуваалцах юм. Уламжлалаараа хоёр хөршөөсөө эхлэе.
Хятадууд (Тайванийг багтаагаад)
Биднийг бараг өөрөөсөө илүү мэддэг угсаатан бол хятадууд. Нүүдэлчид гэж хэн болох, хэрхэн амьдарч, тэмцэж ирсэн түүх, тэдний соёл, аж амьдралын талаар өөрсдөө болон Монгол угсаантны бүтээсэн эрт оройн түүх соёлын олон мянган бичмэл болон биет эх сурвалж, дурсгалуудыг хадгалж ирсэн төдийгүй энэхүү угсаатантай хэрхэн харьцаж, учраа олж амьдрах аргыг үеийн үедээ зааж, өвлүүлж ирсэн юм.
Тэд биднийг бүх талаас нь мэднэ. Түүх соёл, улс төр эдийн засаг, хэл бичиг, байгаль цаг уурын, газар зүйн онцлог, аж ахуйн хэвшил, ухамсар, зан авир, угсаатны бүрдэл, уламжлал зан заншил, үнэт зүйл, төрийн бодлого. Үүний тулд зүгээр ажиглах, таамаглах төдийгээр үл хязгаарлан, үе үеийн нүүдэлчдийн нутаг руу өөрийн шинжээч, тагнуул туршуулуудаа илгээн өөрсдөд хэрэгтэй бүхий л мэдээ баримтыг хангалттай цуглуулсан.
Ерөнхийгөөс аваад нарийвчласан мэдээллийн маш баялаг сантай. Төр улсын мандал буурлын мөчлөг, амьтан ургамлын аймаг, байгалийн нөөц, тогтоц, зөвхөн монгол оронд гардаг хүн малын өвчин хууч, түүний тархац, дэгдэлтийн мөчлөг, эдгээх эм тан, дом эмчилгээ, хүн амын өсөлтийн үечлэл, аль нутагт ямар рашаан устай, тэдгээрийн нөлөө чанарыг таньж, газрын доорх хийгээд дээрх баялгийг хаана ямар хэмжээтэй байгааг мэдэж, оккулист чанар, далд авъяас чадвар хэнд өвлөгдөн эсвэл удамшин үлдэж байгааг гадарлаж, хэн нь монгол эсвэл эрлийзжсэнийг нэг бүрчлэн ялгаж чадна.
Тэд бидний өмнөөс хэн гэж банди мундаг бөх болохыг мэдэж, ямар морь наадамд түрүүлэхийг сорьж, аль газар өнтэй өвөлжихийг хэлж, хаана хот суурингаа босговол сайныг зааж өгч байсан.
Тэд монголчуудыг судлах өөрийн арга зүйг зөвхөн бидэнд зориулан тусад нь боловсруулсан. Ийнхүү судлахын тулд барууны шинжлэх ухааны арга зүй энэ тэр бараг хамаагүй. Гэхдээ орчин үед технологийн дэвшлийг өргөнөөр ашиглаж байгаа нь үнэн. Дорнын хүний нарийн няхуур, дотуур тамиртай ухаанаар бүгдийг шүүн тунгааж монгол хүний цаашид хийх алхам, монгол төрийн бодлогын ирээдүйн чиглэл, эмзэг сул талыг нэг бүрчлэн мэдэрдэг.
Хятадууд судалгаагаа ямар ч цаг үе, нөхцөл байдал, эрсдлээс үл хамааран тасралтгүй хийж ирсэн бөгөөд албан ёсны болон албан бус хоёр замаар мэдээллээ цуглуулж ирсэн аж. (мэдээлэл цуглуулах төрийн болон хятадын уламжлалт мафийн сүлжээг хэлж байна)
Оросууд
Монгол хэмээх угсаатныг судлах асуудалд Их Петрийн үеэс анх анхаарал хандуулж ялангуяа 19-р зууны эцсээс тэрхүү судалгаа маш эрчимжсэн. Түүнээс өмнө тийнхүү судлах бололцоо хийгээд чадвар ч байсангүй. Гэхдээ 100 гаруй жилийн хугацаанд биднийг нарийн нягт судалж амжсан нөхдүүдийн нэг.
Хүн амын амьдралын хэвшил, геологи газар зүйн тогтоц, байгалийн баялаг, геополитикийн онцлог, хүн судлал, уламжлалт анагаах ухаан, угсаатны сэтгэл зүй, шашин шүтлэг, түүх, хэл соёл, археологи, цэрэг улс төрийн боломж нөхцлийн талаар хангалттай мэдээлэл цуглуулж амжсан. Ялангуяа ЗХУ байгуулагдснаас хойш судалгаа шинжилгээ, туршилт нь нэн эрчимжсэн төдийгүй үр дүнтэйгээр ашиглаж ирсэн юм.
Бас л нарийвчласан олон мэдээллийг цуглуулсан улс даа. Ястан угсаатны соёл, уламжлал, нутгийн аялга, хүн малын халдварт өвчны гаралтын давтамж, байгалийн нөөц баялаг, тэдгээрийн төрөл хэмжээ, олборлох ашиглах бололцоо, дайн байлдааны үеийн байгалийн саад бэрхшээлүүдээс аваад ерөөс монгол угсаатны сэтгэл зүйн шинжилгээ, бие махбодийн онцлог, өвчин тэсвэрлэх чадвар, эдгэрэх хугацааг бараг ястан угсаатан бүрээр нь ангилан хангалттай сайн судалж амжсан. Монгол хүний оюун-сэтгэл зүйн болон биеийн чадвар бололцоо юун дээр сайн "ажиллаж" чаддагийг тэд биднээс илүү мэднэ. Монголын эрх баригчдын зан авирын онцлог, тэдгээрийн угсаа гарал, хэлхээ холбоо, давуу сул тал, хэн ямар үед яаж шийдвэр гаргах зан авиртай болохыг цаг үе бүрт судалж, зураглан гаргадаг.
Дээрх 2 гүрэн тодорхой цаг үеүдэд бидний төрийн бодлогод хангалттай гар хөл дүрж, оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн ил далд гэх бодлогыг нэг бүрчлэн уншиж чаддаг, өдгөө ч чадсаар л байна. Аль аль улсад нь монголыг судлах асуудлыг тусгайлан хариуцсан шинжлэх ухааны хэлтэс тасаг, тэнхим, хороо ажиллаж байдаг. Нэг нь бидний эртний буюу хуучин цагийн түүх нөгөө нь шинэ цагийн түүхийн маш олон нандин, цаашлаад бид өөрсдөө ч "мэдэж болохгүй" хар цагаан баримт сэлт, эх сурвалжийг хадгалж, холбогдох судалгаа шинжилгээг хийж ирсэн. Одоохондоо энэ хоёр л Монголчууд бид өөрсдийнхөө талаар мэдүүштэй хангалттай их судалгааны бааз бүхий хамгийн гол хоёр орон юм.
Америкчууд
20-р зууны эхээр Цагаан хэрмээс хойш оршигч нүүдэлчин угсаатан, тэдний газар нутгийн онцлогийн талаар судалгаагаа эхэлсэн боловч, улс төр, үзэл суртлын чиглэл, бололцоо нөхцлөөс шалтгаалан хагас зууны туршид үндсэндээ тасалдсан байна. Гэхдээ зайнаас судлан тандах ажлаа зогсоогоогүй. Хорьдугаар зууны сүүлээр монголын талаар судалгаагаа дахин эрчимжүүлж, манайд үүсгэсэн шашны өвөрмөц сүлжээ, технологийн өндөр дэвшилд тулгуурлан боломжийн баримт сэлт цуглуулж амжсан.
Америкчуудын хувьд шашны байгууллагаараа (тухайлбал, хожмын үеийн гэгээнтнүүдийн сүм зэрэг) дамжуулан орчин үеийн монголын хүн ам зүй, амжиргаа, ахуйн хэвшил, газар зүйн онцлог, зан заншил, үнэт зүйлийг үлэмж гадарлаж авсан. Бараг манай статистикийн байгууллагаас очиж монголын хүн амын бүртгэл авснаас шашны төвөөс очиж лавласан нь илүү бодиттой судалгаа хэлж өгнө.
Өнгөрсөн түүх соёл, угсаатны талаар судалгааг барууны эрдэмтдийн томоохон судалгаанаас дор нь хараад нэгтгээд мэдчихнэ. Мэдээлэл цуглуулах, судалгаа хийх төрийн болон төрийн бус хоёр сүлжээгээ уялдуулан нэн үр дүнтэй ажиллаж байдаг. Тэд монгол орныг ямар нөхцөлд, яаж "ашиглаж", хамтарч ажиллаж болох боломж нөөцийн талаар сүрхий дүн шинжилгээг тухай бүрд нь хийж чадна. Үүнээс илүү тэдэнд юу чухал байгаа аж...
Япончууд
Асуудалд нарийн няхуур, нухацтай ханддаг япончууд бусадтай харьцуулахад боломж нөхцлөөсөө шалтгаалан нилээн хожуу манайхыг судалж эхэлсэн ч үр дүн нь гологдохоогүй түвшинд очсон нөхдүүд. Өнгөрсөн зууны 80-аад оноос монголын нийгмийн дотоод өрнөл, соёл уламжлалын талаар биечлэн өөрсдийн ганц хоёр судлаачийн хүрээнд явуулж ирсэн судалгаагаа нийгэм нээлттэй болсон сүүлийн 20 жилд үлэмж эрчимжүүлсэн.
Тэд бидний өөрсдөө ч анзаарч байгаагүй буюу амжаагүй өвөрмөц олон асуудлуудыг нэг бүрчлэн судалж ирсэн нь сонирхол татдаг. Хөөмий, цуур, морин хуур, уртын дуу зэрэг урлагийн төрөл зэмсгийн хөгжил, дууны давтамж, тэдгээрийн хүний сэтгэл зүйд нөлөөлөх нөлөөллөөс аваад зөвхөн монголд ургадаг ховор ургамал, шавьж, хөгцний хими, биологийн шинж чанар, ашиг тус, бүтээгдэхүүн гаргах боломж, уламжлалт ахуйн шинжтэй хэрэглэгдэхүүн эсгий, ноолуур, ноосон бүтээгдэхүүн, айраг тараг, адуу хонь, тарваганы мах, чацарганы тосны боловсролт, исгэлт, амталгаа, чанарын талаар нарийн судалгааг лабораторийн нөхцөлд нэг бүрчлэн судалсан.
Тэдний түүх соёл, угсаатны бүрдэлт, нүүдэл суудлын мөчлөг, экологит нөлөөлөх нөлөөллийн талаар үлэмж өөр хандлагатай судалгаа хийдгийг бид анхааралтай сонсмоор санагддаг. Монгол угсаатны антропометрийн судалгаануудаас аваад сэтгэл зүйн нарийн процесс, түүний цаг уур, хүнс, ахуйн хэвшилтэй хэрхэн уялдах талаар боломжийн мэдээлэл судалгааны бааз үүсгэж чадсан. Цаашид ч монголын талаар судалгааны эрч далайц нь өснө үү гэхээс үл буурах өндөр хөгжилтэй орны нэг мөн.
Европчууд
Герман, Франц, Их Британи, Унгар зэрэг Монгол судлал өндөр хөгжсөн. Гол төлөв их дээд сургуулиуд дээрээ төвлөрүүлэн соёл иргэншилд эзлэх байр суурь талаас нь дундад зууны болон шинэ үеийн түүхийн судалгааг нухацтай нь аргагүй хийж ирсэн орнууд үүнд багтана. Зарим судалгаагаа төв азийн бусад ард түмэн, улс орнуудтай хавсруулан судалдаг учир ерөнхий тойм шинж чанарыг агуулах нь бий. Гэхдээ монгол үндэстний талаар угсаатан зүй, түүх соёл, шашин, зан заншил, хүн судлалын арвин судалгааны баримт, дүгнэлтүүдтэй. Тэдгээрийн судалгааны шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний ач холбогдол нь өндөр тул нээлттэй танилцах боломж хэн бүхэнд хангалттай олгогдсон (бид авч чадвал). Харин сүүлийн үед уламжлалт Монгол судлал нилээн хумигдаж, нэг хоёр томоохон судлаачийн нэр хүнд дээр оршин тогтнох хэмжээнд очих хүртлээ "доройтсон" тал бий.
Бусад улсууд
Турк, БНСУ, Энэтхэг зэрэг улс төр, эдийн засаг, геополитик, соёл уламжлалын тодорхой эрх ашгаар холбогдож ирсэн орнуудын хувьд тус бүрийн хандлагаар бидний тухай боломжийн судалгаатай төдийгүй, өдгөө тэр хандлага нь улам бүр өсч байгаа. Ялангуяа энэ бүс нутагт хамтран ажиллах боломж нөхцлийн талаар байнгын эрэл хайгуул хийж эхэлсэн.
Дээр тоочсон улс орнууд нь Монголыг судлах асуудалд идэвхтэй ханддаг гол орнууд бөгөөд түүнчлэн цаг хугацаа, орон зайн хязгаарлалттай, дам байдлаар судалгаа хийдэг болон хийхийг хүсдэг орнуудын тоо нэгээр тогтохгүй юм. Дашрамд хэлэхэд бусад улс орон, ард түмэн, өөр бүс нутгийн судалсан байдлаар нь тухайн улс орны хөгжлийг хэмжиж болох нь тодорхой.
Харин бидний хувьд өөрсдийнхөө талаар нарийн ширийнийг няхуур сайн судалж шинжлэх шаардлагыг эхний ээлжинд тавьж улмаар улс орныхоо ирээдүйн хөгжлийн бодлого, үзэл баримтлалаа оновчтой гаргах нь өнөөгийн цаг үеийн нэн тэргүүний зорилго мөн. Үүний тулд дээр дурьдсан орнуудад Монгол залуучуудаа илгээж, бусдын нүдээр өөрийгөө "ажиглахад" анхаарлаа ихэд төвлөрүүлээсэй хэмээн санаа болох үүднээс бичиглэсэн болно.
Улстөр судлаач Д.Мягмарсүрэн
